Gemiddeld rendement op beleggingen in aandelen

Ben je benieuwd naar het gemiddelde rendement op aandelen en andere beleggingen? In dit artikel zetten we het gemiddelde rendement op een rij! Na het lezen van dit artikel weet je wat voor rendement je kunt behalen met beleggen. Ook laten we je zien hoe je het makkelijkst een gemiddeld rendement kunt behalen. En voor de echte waaghalzen onderzoeken we ook hoe je de markt zelf kunt verslaan met een bovengemiddeld rendement.

Gemiddelde rendement samenvatting

  • Het gemiddelde rendement op aandelen bedraagt ongeveer 7-8%.
  • Het gemiddelde rendement op obligaties bedraagt ongeveer 5%.
  • Je moet rekening houden met de inflatie: het reëel rendement is anders.
  • Ook de volatiliteit of bewegelijkheid van de aandelen is van belang.
  • Het gemiddelde rendement dat je behaalt hangt af van je portefeuille.

Wat is rendement?

Iedereen die belegt, probeert rendement te behalen. Rendement is het positieve of negatieve resultaat dat je haalt op een belegging.

Wanneer je een aandeel koopt voor € 100 en de prijs stijgt naar € 110, dan heb je een rendement behaald van € 10 of 10%.

Hoe bepaal je het gemiddelde rendement?

Het gemiddelde rendement is het resultaat dat je zou behalen over een bepaalde periode. Er is echter geen objectief gemiddeld rendement: in één jaar kan het gemiddelde rendement op aandelen bijvoorbeeld op 50% uitkomen en in een periode van 5 slechte jaren op -5%.

Je hebt dan ook altijd een benchmark nodig: kijk je bijvoorbeeld naar het rendement op Amerikaanse of Europese aandelen? En kijk je naar een periode van 1, 10 of misschien wel 100 jaar? Let daarom altijd goed op wanneer je leest over ‘het gemiddelde rendement’.

Let op de volatiliteit

Op de meeste websites wordt gerekend met een gemiddeld rendement op aandelen van 8%. Dit betekent echter niet dat je elk jaar dit rendement op je rekening krijgt bijgeschreven.

In de periode van 2012-2021 bedroeg het gemiddelde rendement op aandelen in de S&P500 bijvoorbeeld 14,8%. Toch zou je in geen enkel jaar precies een rendement van 14,8% hebben behaald:

  • In 1 jaar verloor je 4,4%
  • In 1 jaar behaalde je minder dan 2% rendement
  • In 4 jaren behaalde je een rendement van meer dan 20%
  • In 4 jaren behaalde je een rendement tussen de 12 en 19%

Om het gemiddelde rendement in een periode te halen, is het belangrijk om te beleggen in de periodes waar het rendement het hoogst ligt. Tussen 2012 en 2021 bedroeg het rendement in 2 jaar meer dan 30%, wat compenseert voor de magere jaren. Het is jammer genoeg vaak niet mogelijk om te voorspellen welke jaren goed presteren.

Volatiliteit rendement aandelen

De volatiliteit zorgt voor een wisselend rendement op aandelen op jaarbasis

Een goede manier om de volatiliteit van je gehele portfolio te verlagen is door gespreid in te stappen. Leg bijvoorbeeld elke maand een vast bedrag in binnen een indexfonds. Op die manier stap je zowel op de toppen als de dalen in en zorg je ervoor dat je een zo gemiddeld mogelijk rendement behaalt.

Wat is het gemiddelde rendement op aandelen?

Volgens Warren Buffettt, een beroemde aandelenhandelaar, zou het gemiddelde rendement op aandelen tussen de zes en zeven procent moeten liggen. Volgens hem stijgt het binnenlands product met gemiddeld drie procent over de lange termijn en daar komt ongeveer twee procent inflatie bovenop. Hierdoor komt de nominale groei van de totale economie op vijf procent uit.

Bedrijven betalen echter ook dividend uit waardoor aandelen gemiddeld genomen zes tot zeven procent aan rendement kunnen opleveren. Deze toename in aandelenwaarde ontvang je vanzelfsprekend alleen over de lange termijn. Wanneer je in 2008 was ingestapt, zou je gemiddelde rendement in het begin een stuk lager liggen.

Zoals in de onderstaande grafiek van vanguard te zien is hebben aandelen inderdaad een gemiddeld hoog rendement behaald in de afgelopen periode. Blijkbaar leveren aandelen dus zeker goed geld op!

gemiddelde rendement aandelen

Het rendement dat je behaalt, hangt ook sterk af van de periode waarin je belegt:

  • In de 10 jaar tussen 2021 en 2021 bedroeg het rendement 14,8%
  • In de 20 jaar tussen 1992 en 2021 bedroeg het rendement 9,9%
  • In de 50 jaar tussen 1972 en 2021 bedroeg het rendement 9,4%

Verschil tussen nominaal en reëel rendement

Het is verder belangrijk om rekening te houden met het verschil tussen het nominale en reële rendement.

Het nominale rendement, is het rendement dat je direct ontvangt over je aandelen. Wanneer een aandeel stijgt van € 10 naar € 20 dan bedraagt je rendement 100%.

Bij het reële rendement wordt er ook gekeken naar de inflatie. Goederen en diensten worden steeds duurder: hierdoor kan je met hetzelfde bedrag steeds minder kopen. Deze toename noemen we ook wel inflatie.

Wanneer de prijzen van goederen en diensten 100% stijgen dan zou je zelfs bij een rendement van 100% reëel gezien geen rendement hebben gemaakt. Je gaat er dan niet op vooruit, aangezien je ook met het rendement nog steeds niets extra’s kunt kopen. Het is daarom belangrijk om rekening te houden met de inflatie bij het vaststellen van je gemiddelde rendement op aandelen.

Hoe kan je een gemiddeld rendement behalen?

Wil je ook over een langere periode een gemiddeld rendement behalen? Dan kan je gebruikmaken van ETF’s.

Een ETF volgt een bepaalde index: bijvoorbeeld de S&P 500 of de AEX. Door maandelijks een vast bedrag te storten kan je profiteren van het gemiddelde rendement op de betreffende index.

Ben je benieuwd bij welke brokers je met een gemiddeld rendement in aandelen kunt beleggen? Hieronder zie je direct waar je aan de slag kunt:

BrokerKostenAanmelden
Investeren in aandelen & ETF's. Verdien tot 8,7% aan rente over je storting + gratis demo.
Plus500 brokerSpeculeer actief op stijgende & dalende koersen. 82% van de retailbeleggers verliest geld met CFDs.
eToro logo aandelen€0 aan kosten per aandeel. Je kapitaal loopt risico. Andere kosten van toepassing.
DEGIRO-review-logoBeleg gratis in bekende ETF's & investeer goedkoop in aandelen
Scalable aandelen kopenVoor €2,99 per maand commissievrij beleggen
Vergelijken?Vergelijk direct de beste brokers & open een gratis demo!

Het is vervolgens belangrijk om voldoende tijd te nemen: alleen wanneer je lang genoeg belegt kan je in de buurt komen van het gemiddelde rendement. Wanneer je in een slecht jaar instapt kan je gerust 10% of meer verliezen. Op de lange termijn is de kans op een hoog rendement echter groot. Met de onderstaande tool kan je berekenen hoe je vermogen groeit over tijd wanneer je regelmatig investeert:

Samengestelde rendement / rente berekenen

Bepaal hoeveel je geld kan groeien aan de hand van samengestelde rente. Vul de gegevens in en je weet direct hoeveel geld je zou kunnen overhouden aan je investeringen. Maar vergeet niet: er zijn geen garanties wanneer het aankomt op beleggen!

* Dit veld moet je invullen

Step 1: Eerste storting
Eerste storting *
Het bedrag dat je direct investeert
Stap 2: maandelijkse storting
Maandelijkse storting
Het bedrag dat je maandelijks wilt storten of opnemen van je initiële investering.
Aantal jaren *
Het aantal jaren waarover je de berekening wilt uitvoeren
Stap 3: rente / rendement
Verwachte rendement *
Het rendement dat je verwacht de behalen op jaarbasis
Variantie van het rendement
Vul in hoeveel het rendement lager of hoger kan uitvallen
Stap 4: pas compounding toe
Compounding frequentie
Aantal keren per jaar dat je rente over rente ontvangt

Je resultaten zouden zijn:

In jaren, bezit je

Je totale stortingen zijn dan


De grafiek laat zien hoe je rendement naar verwachting zou groeien, volgens de gegevens die je zelf hebt ingevoerd.

Vergeet niet dat kleine wijzigingen in de variabelen het resultaat kunnen beïnvloeden. Door de gegevens opnieuw in te vullen, ontdek je hoe je portefeuille zou presteren.


Wanneer je een jaar later zou beginnen met investeren zou je minder bezitten dan wanneer je vandaag begint.

Totale behaalde rendement in euro\\\\\\\'s

Kan je een hoger rendement dan gemiddeld behalen?

Het lukt sommige beleggers om de markt te verslaan: je behaalt dan een bovengemiddeld rendement. Dit is wel erg lastig. Bovendien moet je meer risico’s nemen wanneer je een bovengemiddeld rendement wilt behalen.

Wanneer je een zo hoog mogelijk rendement wilt behalen, moet je individuele aandelen analyseren. Je zult dan parels moeten selecteren die jaar naar jaar goede resultaten neerzetten. Warren Buffett heeft dit gedaan door waardeaandelen te selecteren met een goed trackrecord.

Het is ook mogelijk om op de korte termijn een hoog rendement te behalen met aandelen. Je reageert dan op de laatste beursontwikkelingen door te speculeren.

Op de korte termijn kan je hoge rendementen behalen. Hierbij speelt massapsychologie een belangrijke rol. Bij slecht nieuws raakt de massa vaak in paniek. Door hier slim opte reageren, kan je als belegger op een enkele belegging soms makkelijk honderd procent rendement behalen. Bekijk bijvoorbeeld de onderstaande grafiek eens; dit was nog eens een goed moment om in te stappen!

Plus500 grafiek

Denk je erover na om zelf actief te speculeren? Klik dan hier om een gratis demo bij een broker te openen. Op die manier kan je ontdekken of speculatie bij je past.

Wat is het gemiddelde rendement per regio?

Je kan het gemiddelde rendement ook opsplitsen per regio. Niet elke regio heeft sinds 1900 even goed gepresteerd. Hieronder zie je een grafiek met het gemiddelde jaarlijkse reële rendement per jaar. Australië heeft de beste prestaties neergezet, terwijl Europese landen als Italië en België het niet bijzonder goed hebben gedaan.

gemiddeld rendement per regio

Wanneer je investeert kan je je risico’s over verschillende regio’s spreiden. Op die manier voorkom je dat je al je geld inzet op een regio die het gemiddeld gezien minder goed doet. Ook is het interessant om de demografische ontwikkelingen in de gaten te houden. Veel westerse landen vergrijzen in de toekomst waardoor de groei kan afremmen. Tegelijkertijd is er nog veel potentie binnen opkomende markten, waar de welvaart gestaag toeneemt.

Wat is het gemiddelde risicovrij rendement?

Wanneer je belegt, krijg je betaald voor het risico dat je loopt. Er bestaat ook het zogenaamde risicovrije rendement. Het risicovrije rendement is het rendement dat je behaalt met (bijna) geen risico. Hierbij wordt er doorgaans gekeken naar de gemiddelde 10 jaars rente op staatsobligaties.

In het verleden bedroeg het gemiddelde risicovrije rendement in Europa nog 4%. Tegenwoordig is deze rente echter negatief! Wanneer het gemiddelde risicovrije rendement erg laag ligt of zelfs negatief wordt, zullen beleggers eerder bereid zijn om risico’s te nemen om toch een positief rendement te behalen.

gemiddelde risicovrije rente

Doordat het risicovrije rendement negatief is, zie je ook zo’n enorme rally in de aandeelkoersen in de afgelopen jaren. Pas wanneer de rentes stijgen, wordt het weer mogelijk om een positief risicovrij rendement te behalen.

Wat is het gemiddelde rendement over andere beleggingen?

Naast aandelen kan je natuurlijk in nog veel meer effecten investeren. In dit deel van het artikel bespreken we het gemiddelde rendement van andere effecten.

Gemiddelde rendement over obligaties

Sommige mensen beleggen liever in obligaties. Het gemiddelde rendement op obligaties bedroeg in Amerika tussen 1926 en 2008 5,3%. Het is dan ook een mooie regel om op de lange termijn uit te gaan van een nominaal gemiddeld rendement van 5%.

Wanneer de rente op obligaties erg laag is, leveren ze niet meer zoveel op. In 2023 zie je dan ook dat de rendementen op obligaties niet erg hoog liggen. Alleen wanneer de rentes fors verhoogd worden, neemt het rendement op obligaties weer toe.

Gemiddelde rendement over vastgoed

Ook vastgoed is een potentieel interessante belegging. Zeker in de afgelopen periode zijn de prijzen van vastgoed enorm gestegen: in een aantal jaar betaal je bijna het dubbele. Doordat je in vastgoed kunt beleggen met geleend geld, kan je rendement bovendien snel stijgen. Toch zijn er wat scheurtjes in aankomst: wanneer de rentes stijgen, kan dit de groei onder druk zetten. Bovendien maakt de overheid het kopen van appartementen voor de verhuur steeds moeilijker. Het gemiddelde rendement op vastgoed over een langere periode ligt rond de 5%.

De ontwikkeling van de huizenprijzen in Nederland. Bron: Rabobank

Gemiddeld rendement over crypto

Crypto is nog relatief nieuw, maar absoluut niet onbekend. Het gemiddelde rendement over crypto ligt over de afgelopen 10 jaar enorm hoog. De Bitcoin was bij de lancering minder dan een cent waard. Ondertussen schommelt de prijs in 2023 tussen de $ 30.000 en $ 60.000.

Doordat crypto ondertussen erg bekend is, kan je zeker met beleggingen in bekende cryptomunten geen astronomisch rendement meer halen. Crypto is erg speculatief en het is lastig om een gemiddeld rendement te bepalen. Wanneer je een goede ‘gok’ waagt kan je honderden procenten verdienen, terwijl je ook gerust je volledige inleg kwijt kunt raken binnen enkele dagen. Pas daarom op met beleggingen in crypto.

Gemiddeld rendement op grondstoffen

Je kunt ook in grondstoffen zoals goud en zilver investeren met behulp van bijvoorbeeld derivaten. Het gemiddelde rendement op grondstoffen schommelt sterk en is afhankelijk van vraag en aanbod. Op de lange termijn stijgen de prijzen van veel grondstoffen waarschijnlijk, aangezien ze schaars zijn en opraken. Toch bleef het gemiddelde rendement in de afgelopen honderd jaar fors achter bij dat van aandelen.

Waarin kan je het beste beleggen?

Uit onderzoek blijkt dat aandelen gemiddeld genomen het hoogste rendement opleveren. Professor Russell E. Palmer van de universiteit van Pennsylvania geeft bijvoorbeeld aan dat in de geschiedenis aandelen veel meer hebben opgeleverd dan obligaties.

Wanneer je één dollar zou investeren in 1802 zou dit door investeringen in aandelen in 2003 8,8 miljoen dollar waard zijn geweest! Het rendement op obligaties zou uitkomen op slechts $ 16.064, het rendement op staatsobligaties op $ 4.575 en het rendement op goud op slechts $ 19,75. Let er hierbij op dat dividenden worden geherinvesteerd.

Dus.. altijd in aandelen handelen?

Het is duidelijk dat het gemiddelde rendement op aandelen het hoogst ligt. Betekent dit dat het alleen maar verstandig is om in aandelen te handelen? Nee, dat is een beetje kort door de bocht! Alhoewel aandelen over het algemeen het beste rendement kennen, kennen ze vaak ook de grootste risico’s.

Wanneer je bijvoorbeeld in 2008 één dollar zou investeren in aandelen en wanneer je zou meten tot 2010 dan is er maar weinig van je investering over. Wanneer je dus in plaats van een gemiddeld rendement een maximaal rendement wilt nastreven is het verstandig om te onthouden dan individuele effecten sterk kunnen afwijken van het gemiddelde.

Modelportefeuilles & rendement

Aan de hand van een modelportefeuille kan je zien wat het gemiddelde rendement in verschillende situaties zou bedragen. We hebben hiervoor gebruikgemaakt van de modelportefeuilles zoals opgezet door Vanguard.

Veilige portefeuilles

Hieronder zie je de resultaten die je bereikt zou hebben met een portefeuille die bijna alleen maar obligaties bestaat. Deze manier van beleggen noemen we ook wel defensief beleggen. Deze naam wordt toegepast omdat de gemiddelde volatiliteit op obligaties lager ligt. Je kan hieronder dan ook het gemiddelde rendement van een defensieve portfolio bekijken:

gemiddeld rendement defensieve portfolio

gemiddeld rendement obligaties

Mix portefeuilles

Mensen die wat meer risico’s en volatiliteit aankunnen, kiezen vaak voor een meer gemixte portefeuille. Dit type portefeuille wordt ook wel neutraal genoemd bij de Nederlandse bank. Je hebt dan een mooie balans tussen obligaties en aandelen. De focus ligt dan op de middellange termijn. Hieronder zie je de resultaten die je met dit type portefeuille zou kunnen verwachten:

neutraal gemiddeld rendement

Offensieve portefeuille

Wanneer je lang de tijd hebt (denk aan 15 tot 30 jaar) dan kan je een offensieve portefeuille overwegen. Bij deze manier van beleggen ligt de focus op groei. Je belegt dan bijna alleen maar in aandelen. Het gemiddelde rendement ligt hoger, maar ook de volatiliteit is duidelijk hoger. Hieronder zie je welke historische resultaten je bereikt zou hebben met een meer offensieve portefeuille:

Offensieve portefeuille gemiddeld rendement

aandelen gemiddeld rendement

Verwachte rendementen: wat is een realistisch rendement?

Maar wat voor beleggingsrendement verwacht de gemiddelde belegger nu eigenlijk? Uit een onderzoek oor Schroders bleek dat beleggers gemiddeld 10% verwachten te behalen en millenials zelfs 12%. Dit zijn behoorlijk hoge percentages. De kans dat deze beleggers teleurgesteld gaan worden is dan ook groot.

Oudere beleggers lijken door de jaren heen een wat realistischer beeld te hebben gekregen. De zogenaamde baby boomers verwachten een gemiddeld rendement van 8,6% op jaarbasis. Hoe ouder iemand is, hoe lager het verwachte gemiddelde rendement.

Professionele beleggers lijken betere inschattingen te maken. Uit onderzoek bleek dat ze mikken op ongeveer 5% op jaarbasis. Het verwachte gemiddelde rendement wisselt ook sterk per regio. Zo verwachten mensen die in Indonesië wonen een gemiddeld rendement van 17,1% en mensen die in Italië wonen 7,1%.

Uiteindelijk is het wanneer je gaat beleggen belangrijk dat je realistische verwachtingen hebt over het gemiddelde rendement dat je kunt behalen. Zet niet te hoog in! Teleurstelling is een slechte raadgever en kan je bewegingsvaardigheden negatief beïnvloeden.

Pas op voor te hoge verwachtingen

Soms lees je op het internet dat partijen een gemiddeld rendement van tientallen procenten op jaarbasis beloven. Wanneer je dit leest is het in ieder geval belangrijk om erg sceptisch te zijn. Er zijn namelijk niet veel fondsen of partijen die het lukt om zulke hoge rendementen neer te zetten. Zelfs één van de beste beleggers ter wereld, Warren Buffettt, behaalt niet meer dan 20% aan gemiddeld rendement per jaar.

Doe daarom altijd uitgebreid onderzoek naar de bron van het rendement. Hoe realistisch is het dat dit gemiddelde rendement blijft voortbestaan? Is er sprake van geluk of is de strategie echt uniek en bijzonder slim? Een kritische houding is belangrijk voor elke investeerder.

Hoe kan je het rendement op beleggingen berekenen?

Je kan het rendement over een periode op je beleggingen eenvoudig berekenen. Hiervoor heb je de volgende gegevens nodig:

  • De prijs waarvoor je je belegging hebt geopend.
  • De huidige prijs van je belegging.
  • Het aantal jaren.

Vervolgens doorloop je de volgende stappen om je rendement te berekenen:

  • Bereken het verschil tussen de prijs bij aanschaf en de huidige prijs.
  • Deel dit bedrag door het aantal jaren dat je de belegging hebt.
  • Deel vervolgens dit bedrag door de prijs waarvoor je de belegging hebt geopend.

Op die manier bereken je het nominale rendement op je belegging. Wil je het reële rendement weten? Dan moet je nog de gemiddelde inflatie in de periode van je rendement aftrekken. Wanneer de inflatie bijvoorbeeld twee procent bedraagt dan trek je dit af van het gemiddelde rendement.

Je kunt ook onze tool gebruiken voor het berekenen van je gemiddelde rendement:

$
%

$
%

$
%

$
%

$
%

Veelgestelde vragen

Wat een redelijk rendement is, moet je uiteindelijk zelf bepalen. Sommige mensen beleggen alleen om hun vermogen te behouden, terwijl anderen beleggen om een hoog rendement te behalen. Realistisch gezien kan je rekenen op een gemiddeld rendement van 5% op obligaties en 8% op aandelen.

Rendement en risico zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Je kunt met beleggingen in crypto bijvoorbeeld makkelijk 100% of meer rendement behalen in een korte tijd. Hier zit wel een sterk risico aan verbonden: je zult niet de eerste belegger zijn die een fors bedrag verliest met zijn beleggingen. 

Wanneer je alleen naar het gemiddelde rendement kijkt, heb je niet het volledige overzicht. Het gemiddelde rendement sinds 1900 in Amerika bedroeg bijvoorbeeld 10,1%. Dit is echter het rendement voor de inflatie. Inflatie is het proces waarbij de prijzen jaarlijks toenemen. Je kan een jaar later dan minder kopen voor hetzelfde bedrag.

Het reële gemiddelde rendement is het bedrag aan rendement dat je hebt nadat de inflatie hiervan is afgetrokken. Dit rendement ligt een stuk lager. Voor Amerika bedroeg dit rendement op aandelen bijvoorbeeld 6,4% op jaarbasis.

Wordt er ergens over een gemiddeld rendement gesproken? Ga dan altijd na of het om het nominale of het reële rendement gaat. Bekijk ook altijd welke meetperiode er wordt gebruikt. Veel fondsen vermelden bijvoorbeeld het gemiddelde rendement van 2009 tot 2019. De economische crisis van 2008 wordt dan heel handig buiten de berekening gehouden.

Auteur

Alex Mostert Avatar
Over Alex Mostert

Al toen ik 16 was kocht ik stiekem mijn eerste aandeel. Ondertussen beheer ik beleggen.info al meer dan 10 jaar en help ik mensen graag bij het bereiken van 'financiële vrijheid'. Na een studie bedrijfskunde en psychologie heb ik mij volledig toegelegd op ondernemen: de helft van de tijd in Nederland & de helft van de tijd in het buitenland. Lees hier meer over mij & maak kennis! Laat ook vooral een reactie achter onder het artikel!

Geen reacties


  • Adriaan

    https://beleggen.info/beleggen/gemiddeld-rendement#tien-jaar

    “Historische rendement over een periode op je beleggingen”

    De berekening klopt niet: 26/600 =  0,04333 <> niet 0,076 zoals hierboven staat.

    Het artikel is ook helemaal niet duidelijk wat de berekeningen betreft. In het begin worden getallen aangehaald met een aanschaf van € 340 dat rendeert over 10 jaar naar € 600 euro: Groei van € 260 in totaal en gemiddeld € 26 op jaarbasis. Winst !!!

    26/340 = 0,076

    (Nu kloppen de tekst en de formule wel met een jaarlijks rendement van 7,6 procent)

    De berekening wordt echt heel anders gemaakt waarbij wordt uitgegaan van aanschaf van € 600 en een daling van € 260 naar €340. Dit is dus een verlies !!!

    -260:10= -26

    -26/600 = -0,04333 negatief rendement per jaar!!!

    Dit lijkt weer op de grafiek die begint met 600, de jaren erop verliezen en uiteindelijk staat deze weer bijna op 600.

    Goed trouwens om toe te lichten dat er ook verlies kan worden gemaakt. Dat dus als waarschuwing.

    Maar hoe verwarrend is dit artikel? Het uitgangspunt wordt niet goed aangegeven. Het zijn geheel verschillende voorbeelden en er wordt wel gegoogeld met dezelfde getallen die niet hetzelfde betekenen. De grafiek geeft de voorbeelden niet goed weer.

    Volgens mij is de schrijver van het artikel zelf in de war geraakt door de grafiek en heeft daarna gegoogeld met de getallen waardoor de berekeningen niet kloppen.

    Erg jammer dit!!!

    Beantwoorden

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *